Όχι πια «πες-μου» αλλά «κοίτα» τον φίλο σου!…

Γράφει ο Καθηγητής Γιώργος Πιπερόπουλος*

     Οι αρχαίοι μας πρόγονοι έλεγαν «ο φίλος τον φίλο εν πόνοις και κινδύνοις ου λείπει…», και εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες συνήθως λέγαμε και λέμε...

«πες μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι…».

     Θα σας ξαφνιάσω σήμερα προτρέποντάς σας, φιλικά, «κοίτα τον φίλο σου για να καταλάβεις ποιος είσαι!…».

Στην εποχή μας, εγωπάθεια, κυνισμός και συναισθηματική ρηχότητα, συνεπικουρούμενα και από την οικονομική δυσπραγία, τη διάχυτη πλέον για όλους επαγγελματική και ψυχολογική ανασφάλεια και το υπαρξιακό άγχος, αντί να δρουν θετικά και να μας καθοδηγούν στη σύναψη φιλικών σχέσεων (που θα βοηθήσουν να μειωθεί η οδυνηρή μοναξιά και η αλλοτρίωσή μας), δυστυχώς δρουν ανασταλτικά, εντείνοντας την απομόνωσή μας, διογκώνοντας επικίνδυνα την εσωστρέφειά μας και τις εξαρτήσεις μας από το εντυπωσιακό μέσο μαζικής επικοινωνίας (προτιμώ τον τίτλο «Μαζικού Εκμαυλισμού»), την τηλεόραση.

     Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον και η διαπίστωση του Αριστοτέλη για την «αγελαία φύση» μας έχει επιβεβαιωθεί με σύγχρονες έρευνες κοινωνιολογικών και ψυχολογικών ερευνών των επιστημόνων της συμπεριφοράς, καθώς κρίνεται ότι δεν επαρκεί η διαπίστωση ούτε και η ανάλυση των απώτερων νοημάτων που περικλείονται στην παροιμιακή φράση «όμοιος ομοίω αεί πελάζει…».

     Τρία επίμαχα πρόσθετα ερωτήματα σχετίζονται με τη διαχρονική ισχύ και τις προϋποθέσεις αυτής της θέσης, το γιατί, το πότε και το κάτω από ποιες συγκεκριμένες συνθήκες «ο όμοιος πηγαίνει στον όμοιο…».

     Σε εργαστηριακά πειράματα «απομόνωσης των αισθήσεων» τα άτομα που συμμετέχουν αναφέρουν όχι μόνο επιθέσεις άγχους, αλλά,  και εδώ θα πω ότι απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή, και παραισθήσεις όμοιες με εκείνες που κάνουν απομονωμένα άτομα, δηλαδή παραισθήσεις «παρουσίας» κάποιου προσώπου που τους κρατά «συντροφιά».

     Στα πειράματα αυτά, το άτομο στερείται όλα τα εξωτερικά οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα, καθώς και ερεθίσματα οσμής και γεύσης, ακόμη και αφής.  

     Αφηγήσεις από προσωπικές εμπειρίες ναυαγών, φυλακισμένων που έζησαν σε αυστηρή απομόνωση για πολύ καιρό, όπως και μοναχών, πιστοποιούν ότι στο διάστημα της μοναξιάς τους τα άτομα αυτά είχαν επιθέσεις άγχους (ταχυπαλμίες, ναυτίες, σφιξίματα στο στήθος, τάση λυγμού, αστάθειες και ζαλάδες και μια έντονη διάχυτη αίσθηση φόβου και πανικού), χωρίς να υπάρχει στο αντικειμενικό περιβάλλον έστω και η παραμικρή υποψία κινδύνου.

     Ήδη γνωρίζουμε ότι το άγχος του αποχωρισμού δρα ανασταλτικά στον ψυχισμό και τη συμπεριφορά πολλών μικρών παιδιών, που αρχίζουν να παρακολουθούν σχολείο, όπως και σε παιδιά ακόμη μικρότερης ηλικίας, που τα εμπιστεύονται οι εργαζόμενοι γονείς τους σε βρεφονηπιακούς σταθμούς.

     Να υποθέσουμε, λοιπόν, ότι ένας θεμελιακός παράγοντας για την κοινωνικότητα του ανθρώπου, την ανάγκη του για παρέες, φιλίες και ερωτικούς δεσμούς, συνίσταται στην προσπάθεια αποφυγής της μοναξιάς και του «άγχους του αποχωρισμού»;

     Αυτή η υπόθεση είναι σωστή και δεν αποτελεί μόνο λαϊκή εμπειρική γνώση, αλλά έχει επαληθευθεί με θεωρίες που υποβλήθηκαν σε αυστηρούς ελέγχους με μια σωρεία εμπειρικών μελετών, όπως διαγράφονται από τις απαιτήσεις της κοινωνιολογίας και ψυχολογίας.

     Γιατί, όμως, κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο μέσα από το ευρύτερο περιβάλλον των γνωριμιών μας απολήγει να γίνει επιστήθιος φίλος, εραστής ή ακόμη και σύζυγός μας;

     Σίγουρα, το γεγονός ότι το συγκεκριμένο άτομο μας ικανοποιεί συνιστά τη βάση σύναψης φιλίας. Είναι κοινής αποδοχής η διαπίστωση ότι μόνο άτομα με ψυχολογικά προβλήματα θα επέλεγαν για σύντροφό τους άτομα που τα «τιμωρούν» και, έστω αν όλοι μας γνωρίζουμε τέτοιες περιπτώσεις, ουσιαστικά αυτές επιβεβαιώνουν και δεν αναιρούν τον κανόνα.

     Μοιάζει η επιλογή ενός φίλου (ή μιας φίλης, ακόμη και συντρόφων), σύμφωνα με τις σύγχρονες ψυχοκοινωνικές θεωρίες, σε πολλές της διαστάσεις, με την οικονομική συνεργασία ή συναλλαγή χωρίς βέβαια να χαρακτηρίζεται από την ψυχρότητα ή την πεζότητα των οικονομικών παραμέτρων.

     Ομολογώ ότι πριν πολλά χρόνια, σε κάποιο επιστημονικό συνέδριο του εξωτερικού, έφτασα σε σημείο να λογομαχήσω με Ελβετό συνάδελφο, όταν ανερυθρίαστα, κατά την αρχική εκτίμησή μου, υποστήριξε ότι «η φιλία μοιάζει με έναν τραπεζικό λογαριασμό».

     Σηκώθηκα να τον επιπλήξω, αλλά με καθησύχασε υπενθυμίζοντάς μου το κλασικό μας «πάταξον μεν, άκουσον δε!…»

     Επέμενε ο Χανς (έκτοτε αγαπητός και καλός φίλος) ότι «όπως και με τους τραπεζικούς λογαριασμούς, έτσι και με τη φιλία δεν μπορεί κανείς να κάνει ΜΟΝΙΜΩΣ αναλήψεις, εάν δεν κάνει πού και πού και… καταθέσεις!».

     Σωστό!..

     Επιλέγουμε, εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι, για σύντροφο και φίλο το άτομο που μας προσφέρει περισσότερα από όσο μας κοστίζει... Στη θεωρία, αυτή η επιλογή μας καθορίζεται από τις αξίες που ενσαρκώνονται στο πρόσωπο που επιλέγουμε.

     Διαλέγοντας ένα άτομο που είναι ενδιαφέρον, διαθέτει πλούσια φαντασία και έχει τις δυνατότητες να μας εισαγάγει σε νέους κύκλους γνωριμιών ή δραστηριότητες, ενεργούμε με βάση το κριτήριο της «ερεθιστικής του αξίας».

     Όταν το πρόσωπο είναι συνεργάσιμο και μας βοηθά, διαθέτει μπόλικο ενθουσιασμό και θυσιάζει για εμάς ώρες και ενέργεια υποβοηθώντας μας να επιτύχουμε τους στόχους μας, τότε ενεργούμε με βάση «τη χρησιμότητά του».

     Τελικά, το άτομο που μας συμπαραστέκεται, μας ενθαρρύνει στις δύσκολες στιγμές μας και μας επιβραβεύει αναγνωρίζοντας τις επιτυχίες μας, το διαλέγουμε επειδή ενισχύει «το ψυχολογικό μας εγώ».

     Στην ψυχοδυναμική θεωρία καθοριστικό ρόλο και στοιχείο αποτελεί και η βιωματική υποσυνείδητη οντότητα του ατόμου. Προσωπικά ανήκω σε εκείνη την ομάδα συναδέλφων κοινωνιολόγων και ψυχολόγων που πιστεύουμε, όπως και ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας, ότι στο κάθε άτομο υπάρχει ένα συγκεκριμένο αρχέτυπο, ένα είδος «ιδεώδους εαυτού» αναφορικά με άνδρες και γυναίκες που του ταιριάζουν.

     Επιστρέφω στο κλασικό μας λαϊκό απόφθεγμα που δηλώνει ευρηματικά «πες μου τον φίλο σου να σου πω ποιος ή ποια είσαι» και, όπως δήλωσα στην αρχή του σύντομου άρθρου μου, προτείνω εφεξής να λέμε «κοίτα τον φίλο σου για να καταλάβεις ποιος ή ποια είσαι!…».

     Κοιτώντας τον φίλο σου θα μπορέσεις να αξιολογήσεις τα δικά σου βιώματα, συμπλέγματα, ανάγκες και διαδικασίες που σε οδήγησαν στη συγκεκριμένη επιλογή σου…

     Και εάν διαπιστώσεις, όπως μου λένε ότι συμβαίνει συχνά στις μέρες μας να είσαι «ά-φιλος, ά-φιλη», τότε το θέμα απαιτεί πολύ ψάξιμο, καθώς στη σύγχρονη μοναξιά των ελληνικών αστικών κέντρων, των μεγαλουπόλεων, δεν φτάνουν τηλεόραση και βίντεο για να ικανοποιήσουν τις ψυχοκοινωνικές μας ανάγκες για αυθεντική ανθρώπινη επαφή, που δεν μπορεί να βιώσουμε εάν δεν ξεπεράσουμε την επιδερμίδα μας…

--------------------------------------------------- 

*O Γιώργος Πιπερόπουλος, Δρ Κοινωνιολογίας - Ψυχολογίας, είναι Επίτιμος Καθηγητής  Μάνατζμεντ και Μάρκετινγκ στο Βρετανικό Πανεπιστήμιο Durham, συνταξιούχος καθηγητής Μάνατζμεντ, Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων και πρώην Πρόεδρος του Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας