Η σφαγή των Κοντεμενιωτών στο Κιόνελι μέσα από τα βρετανικά Αρχεία

ΑΡΘΡΟ ΦΑΝΟΥΛΑΣ ΑΡΓΥΡΟΥ

Ηέρευνά μου για το θέμα αυτό πρωτο-δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή» την Παρασκευή, 15 Αυγούστου 2008, και έκτοτε αναδημοσιεύθηκε διαχρονικά ως επίσης η γράφουσα την...

κάλυψε στο Ράδιο Πρώτο, Πρώτη Εκπομπή Λάζαρου Μαύρου/Μάριου Πούλλαδου, 12.6.2013. Την ανα-δημοσιεύουμε και σήμερα συντομευμένη. Να μην ξεχνιούνται τα τουρκικά εγκλήματα και η βρετανική πολιτική…

Στις 12 Ιουνίου 1958, οι Τούρκοι έσφαξαν 8 Κοντεμενιώτες και τραυμάτισαν πολλούς άλλους. Οι Άγγλοι αποικιοκράτες συνεργάστηκαν με τους Τούρκους και, ουσιαστικά, οδήγησαν τους δύσμοιρους Έλληνες του Κοντεμένου στη σίγουρη σφαγή στο Κιόνελι.

Αναγκαστικά ο κυβερνήτης Σερ Χιου Φουτ διέταξε έρευνα, το πόρισμα της οποίας δεσμεύθηκε να δώσει στη δημοσιότητα. Ας δούμε τι ακριβώς συνέβη στα παρασκήνια.

Κατακρεουργήθηκαν οκτώ: (1) Σωτήρης Λοΐζου - 17 χρ., (2) Γιώργος Σταύρου - 17 χρ., (3) Πέτρος Σταύρου - 21 χρ., (4) Ευριπίδης Κυριακού - 24 χρ., (5) Ιωάννης Σταύρου - 31χρ., (6) Χαράλαμπος Σταύρου - 34 χρ., (7) Χριστόδουλος Σταύρου - 34 χρ., (8) Κωστάκης Μουρρής - 34 χρ. Τραυματίστηκαν σοβαρά άλλοι έξι. Στον κύριο τίτλο του ο «Φιλελεύθερος», 13/6/58, έγραφε: «Χθεσινόν εγκληματικόν όργιον των Τούρκων εις το χωρίον Κιόνελι» (Από άρθρο του Λάζαρου Μαύρου, 11.6.2006, «Σημερινή»).

Ο κυβερνήτης όρισε μια επιτροπή με όρους εντολής να διερευνήσει το όλο θέμα (Commission of Inquiry into the Geunyeli Incidents). Επικεφαλής διορίστηκε ο τότε Αρχιδικαστής, Σερ Paget J. Bourke.

Η Επιτροπή συνήλθε για την πρώτη της συνεδρία στις 20 Ιουνίου, σε αίθουσα της Αγγλικής Σχολής Λευκωσίας. Απαρτιζόταν από τους ακόλουθους:

Εκ μέρους της αποικιακής κυβέρνησης ο Γενικός Εισαγγελέας Sir James Henry και ο J. Pallard, δικηγόρος του Στέμματος.

Εκ μέρους των δολοφονηθέντων και των συγγενών τους οι δικηγόροι : Γ. Χρυσαφίνης, Γ. Κληρίδης, Σ. Παυλίδης, Ξ. Κληρίδης, Λ. Δημητριάδης, K. Φάνος, Γ. Λαδάς και Μ. Τριανταφυλλίδης.

Εκ μέρους των Τουρκοκυπρίων κατηγορουμένων, Ερρόλ Μεχμέτ Ασσίμ, Χασσάν Χουσεΐν, Χασσάν Ομέρ Μουλά Αλί και Ισμαέλ Αλί Χατζι Χασσάν, οι Τουρκοκύπριοι δικηγόροι Ραούφ Ντενκτάς και Εργούν Μουνίρ. Και ο συνταγματάρχης J. Hamilton εκ μέρους των βρετανικών αποικιακών στρατιωτικών Αρχών.

Η Επιτροπή ερεύνησε, πήρε μαρτυρίες και η έρευνά της διήρκεσε από τις 20 Ιουνίου μέχρι τις 28 Ιουνίου 1958. Δόθηκε στον κυβερνήτη Σερ Χιου Φουτ στις 2 Ιουλίου 1958. Όμως, το περιεχόμενό της δεν δόθηκε στη δημοσιότητα μέχρι τις 6 Δεκεμβρίου 1958. Κατ’ αρχάς χρησιμοποίησαν τη δικαιολογία ότι έπρεπε να περιμένουν να γίνει και να τελειώσει η δίκη των 9 Τουρκοκυπρίων κατηγορουμένων για τις σφαγές και μετά να δοθεί στη δημοσιότητα το πόρισμα της Επιτροπής. Η δίκη, όμως, που ήταν μια αισχρή παρωδία εις βάρος των Ελλήνων, έκλεισε υπέρ της αθώωσης των Τουρκοκυπρίων την 1η Σεπτεμβρίου 1958, και το πόρισμα ακόμα δεν διδόταν στη δημοσιότητα.

Από την «Ελευθερία» της Κύπρου.

Δίκη παρωδία - Αθώοι όλοι οι Τουρκοκύπριοι κατηγορούμενοι

Η απόφαση βγήκε την 1η Σεπτεμβρίου 1958. Ο Σερ Χιου Φουτ ενημέρωσε αυθημερόν το Λονδίνο. Το δικαστήριο βρήκε όλους τους Τουρκοκύπριους κατηγορούμενους (σύνολο 9) αθώους. Η απόφαση βασίστηκε στον ισχυρισμό ότι οι μαρτυρίες των αυτόπτων μαρτύρων δεν ήταν έγκυρες και τεκμηριωμένες.

Όμως, σύμφωνα με τα βρετανικά έγγραφα, ο Σερ Χιου Φουτ γνώριζε εκ των προτέρων (τηλεγράφημα ημερ. 24 Ιουλίου 1958 προς Υπ. Αποικιών) ότι οι κατηγορούμενοι Τουρκοκύπριοι δεν θα καταδικάζονταν!

Ομολογία Βρετανού αξιωματούχου στον Δρα Δέρβη

Στις 14 Ιουνίου 1958, ο τότε Δήμαρχος Λευκωσίας Δρ Δέρβης έστειλε τηλεγράφημα στον κυβερνήτη Σερ Χιου Φουτ, το οποίο μεταβιβάστηκε σε Λονδίνο, Αθήνα και Άγκυρα. Ο Δρ Δέρβης έλεγε στο τηλεγράφημα ότι τον επισκέφθηκε ο Brigadier, υπεύθυνος Ασφάλειας της περιοχής, το πρωί της 14ης και του είπε ότι το ανακοινωθέν της Κυβέρνησης δεν ανταποκρινόταν στα γεγονότα. Ο εν λόγω Βρετανός τού είπε ότι την όλη ευθύνη φέρει ο Βρετανός αξιωματούχος (προφανώς ο Redgrave, βλέπε πιο κάτω), ο οποίος οδήγησε τους Έλληνες από τον Κοντεμένο στο τουρκικό χωριό Κιόνελι και τους διέταξε να επιστρέψουν πεζοί στο χωριό τους. Ζητήθηκε από τον Δρα Δέρβη να προβεί σε έκκληση προς τον λαό να μείνει ήρεμος, όμως ο Δρ Δέρβης αρνήθηκε να πάρει τέτοια ευθύνη, όπως έγραψε στο τηλεγράφημα, προτού αποκατασταθεί η αλήθεια και γίνει αποδοχή της ευθύνης του νεαρού αξιωματικού...

Παράνομος ο χειρισμός - επέμβαση Λονδίνου

Στις 9 Ιουλίου 1958, το Γραφείο Αποικιών σημείωνε ότι η πρώτη αντίδραση του Γραφείου Πολέμου ήταν αρνητική στην ανάγκη δημοσιοποίησης της έκθεσης. Όμως, και εφόσον ο κυβερνήτης είχε ήδη δημόσια δεσμευθεί (17 Ιουνίου) να την δώσει στη δημοσιότητα σε κάποια φάση, αυτό βέβαια θα ήταν εις βάρος των «σωμάτων ασφαλείας»... Οι πλέον βλαβερές παράγραφοι του πορίσματος ήταν η 37 και η 38, που έλεγαν ότι, κατά την άποψη του Αρχιδικαστή, ο τρόπος με τον οποίο τα σώματα ασφαλείας χειρίστηκαν το θέμα ήταν παράνομος... Το γεγονός ότι η ομάδα των Ελλήνων, μετά την αποβίβασή τους από τα στρατιωτικά οχήματα, βρέθηκε μέσα σε μια προετοιμασμένη παγίδα εντός μιας συγκριτικά κοντινής απόστασης, μας λέει ότι είτε οι Τούρκοι είχαν την πληροφορία για τις στρατιωτικές ενέργειες προκαταβολικώς είτε έδρασαν με τρομερή ετοιμότητα παρακολούθησης. Δυστυχώς, η σειρά των γεγονότων δεν είναι ξεκάθαρη στο πόρισμα…, έγραψε το Γ. Αποικιών.

Στις 15 Ιουλίου 1958, το Γραφείο Αποικιών σημείωνε τις αντιδράσεις του Υπουργού Πολέμου για την παράγραφο 38, που κατέγραψε ότι ο τρόπος δράσης των σωμάτων ασφαλείας ήταν “παράνομος” (unlawful). Συμφωνήθηκε όπως εισηγηθούν στον Αρχιδικαστή να ετοιμαζόταν συντομευμένο πόρισμα... Όμως ο Αρχιδικαστής ήταν ανένδοτος, επέμενε να παραμείνει η επίμαχη αναφορά…

Στις 25 Αυγούστου 1958, το Γραφείο Αποικιών προσθέτει: «…O κυβερνήτης εισηγείται όπως καλέσουμε τον Αρχιδικαστή Σερ Paget J. Bourke είτε να διορθώσει την παράγραφο 38 είτε να ετοιμάσει μια σύνοψη του πορίσματος... Οι παράγραφοι που προβληματίζουν περισσότερο είναι οι 21-24, που ασχολούνται με τη λανθασμένη οδηγία να πάρουν την ομάδα των Ελλήνων στο Κιόνελι και τη σύγχυση που επικρατούσε στα γραφεία Επιχειρήσεων στη Λευκωσία. Οι παράγραφοι 31-32, που αναφέρονται στην πρακτική να οδηγούνται ενοχλητικά πρόσωπα κάποια μίλια μακριά από το σπίτι τους και να τους ζητείται να περπατούν πίσω. Οι παράγραφοι 37-38, που είναι και οι κύριες παράγραφοι που ενοχλούν σημαντικά... Τώρα, πρέπει να αποφασίσουμε πώς να προσεγγίσουμε τον Σερ Paget J. Bourke...».

Επιστολή δικηγόρων των θυμάτων προς κυβερνήτη

Με επιστολή τους, ημερ. 10 Οκτωβρίου 1958, οι δικηγόροι Στ. Παυλίδης, Γ. Χρυσαφίνης, Γ. Κληρίδης, Γλ. Κληρίδης, Μ. Τριανταφυλλίδης, Ξ. Κληρίδης, Κ. Φάνος και Λ. Δημητριάδης ζήτησαν από τον κυβερνήτη Σερ Χιου Φουτ, και εφόσον είχε ήδη γίνει και η δίκη των Τουρκοκυπρίων οι οποίοι είχαν αθωωθεί, να δώσει στη δημοσιότητα την Έκθεση της Επιτροπής.

Επιστολή Λεύκου Κληρίδη

Ο δε δικηγόρος Λεύκος Κληρίδης δημοσίευσε επιστολή στον τοπικό Τύπο με τίτλο “Έρευνα για το Κιόνελι - Γιατί η σιωπή;”, ζητώντας τη δημοσιοποίησή της και τονίζοντας ότι ολόκληρη η Κύπρος περιμένει απάντηση.

Στις 21 Οκτωβρίου 1958, ο Υπουργός Πολέμου έγραψε στον Υπουργό Αποικιών ζητώντας όπως μη βρεθεί ένοχος ο αξιωματούχος των σωμάτων ασφαλείας για την απόφαση που πήρε, και το πόρισμα όντως τον έβρισκε ένοχο, γιατί αυτό θα έβλαπτε το ηθικό των σωμάτων ασφαλείας. Ζήτησε όπως ο κυβερνήτης προσθέσει π.χ. μια παράγραφο στο τέλος του πορίσματος, τονίζοντας πως ο ίδιος δεν συμφωνεί ότι η πράξη του αξιωματούχου ήταν λανθασμένη...

Την 1η Νοεμβρίου 1958, ο κυβερνήτης ενημέρωσε το Λονδίνο ότι και ο Στρατηγός Darling ζήτησε από τον Αρχιδικαστή να αφαιρεθεί η παράγραφος 38 που ενοχοποιούσε, αλλά ήταν ανένδοτος ο τελευταίος. Όμως, ο Αρχιδικαστής άφησε να νοηθεί ότι δεν θα έφερνε ένσταση αν ο κυβερνήτης τελικά δημοσιοποιούσε το πόρισμα, αφαιρώντας κάποιες προτάσεις...

Οι επεμβάσεις και αλλοιώσεις

Τελικά, και αφού προηγήθηκαν έντονες παρασκηνιακές διαβουλεύσεις, ο Αρχιδικαστής δέχθηκε και έγιναν μετατροπές. Αφαιρέθηκε η ενοχλητική πρόταση στην παράγραφο 38, που αποκαλούσε παράνομο τον τρόπο με τον οποίο χειρίστηκαν το όλο θέμα τα σώματα ασφαλείας και αφαιρέθηκε και από την παράγραφο 32 η επί λέξει αναφορά του Συνταγματάρχη Redgrave, o οποίος και κατεύθυνε τους Έλληνες του Κοντεμένου στη σίγουρη σφαγή από τους Τούρκους...

Η παράγραφος 38 στο πόρισμα της Επιτροπής, που παραδόθηκε στις 2 Ιουλίου 1958, είχε ως εξής: «I have been invited by Colonel Hamilton, representing the Military, to find not only that everyone acted in good faith, which I have had no difficulty in doing, but also that the order given and action taken upon it were reasonable. I am unable to do so. There is no question of being wise after the event. The only conclusion I can reach is that the course adopted was unimaginative and ill-considered. It was also, in my opinion, unlawful. I do not say for a moment that anything like what did occur was reasonably to be anticipated. I do not propose to speculate upon the possibilities. The fact is that a party of Greeks arrested as intending attackers upon Turks were put down and compelled, at a time of great tenseness of inter-communal feeling, to walk across Turkish property, away from a Turkish village, but in the general direction of a Turkish hamlet, and out of the sight of the Security Forces remaining on the Kyrenia Road. Both Assistant Chief Constable Rice and Assistant Superintendent Trusler considered such a course unwise and they were also guarding themselves from being discerning merely after the event…».

Μετάφραση της παραγράφου 38 ως είχε στις 2 Ιουλίου 1958: «Έχω κληθεί από τον Colonel Hamilton, που αντιπροσωπεύει τον Στρατό, να υποστηρίξω όχι μόνο ότι όλοι ενήργησαν με καλή πίστη, κάτι που δεν είχα δυσκολία να κάνω, αλλά επίσης ότι η διαταγή που δόθηκε και η δράση επί αυτής που λήφθηκε ήταν λογικές. Δεν μπορώ να το κάνω. Δεν γίνεται να είμαστε σοφότεροι μετά τα γεγονότα. Το μόνο συμπέρασμα που μπορώ να υποστηρίξω είναι ότι ο τρόπος που υιοθετήθηκε ήταν απερίσκεπτος και λανθασμένος. Ήταν, επίσης, κατά την άποψή μου, παράνομος. Δεν λέω ούτε για ένα λεπτό πως το τι συνέβη μπορούσε λογικά να προβλεφθεί. Δεν προτείνω να διερευνήσω τις πιθανότητες. Το γεγονός είναι ότι μια ομάδα Ελλήνων, που συνελήφθησαν με την υποψία ότι θα επιτίθεντο των Τούρκων, πιέσθηκε και εξαναγκάσθηκε εν καιρώ αυξημένης ενδο-κοινοτικής έντασης, να περπατήσει διά μέσου τουρκικών περιουσιών, μακριά από τουρκικό χωριό, όμως προς τη γενική κατεύθυνση ενός τουρκικού συνοικισμού δίχως την επίβλεψη των σωμάτων ασφαλείας παραμένοντας στον δρόμο Κερύνειας. Αμφότεροι ο Assistant Chief Constable Rice και ο Assistant Superintendent Trusler θεωρούν την πορεία αυτή μη σοφή και προσπάθησαν να προστατεύσουν τους εαυτούς των από το να φανούν οξυδερκείς απλώς μετά τα γεγονότα».

Στην ίδια παράγραφο 38, στο πόρισμα που δόθηκε στη δημοσιότητα τελικά στις 6 Δεκεμβρίου 1958, δεν υπήρχε η λέξη «παράνομη»: «I have been invited by Colonel Hamilton, representing the Military, to find not only that everyone acted in good faith, which I have had no difficulty in doing, but also that the order given and action taken upon it were reasonable. I am unable to do so. There is no question of being wise after the event. I do not say for a moment that anything like what did occur was reasonably to be anticipated. I do not propose to speculate upon the possibilities. The fact is that a party of Greeks arrested as intending attackers upon Turks was put down and compelled, at a time of great tenseness of inter-communal feeling, to walk across Turkish property, away from a Turkish village, but in the general direction of a Turkish hamlet, and out of the sight of the Security Forces remaining on the Kyrenia Road. Both Assistant Chief Constable Rice and Assistant Superintendent Trusler considered such a course unwise and they were also guarding themselves from being discerning merely after the event».

Τι γνώριζαν οι Ελληνοκύπριοι δικηγόροι;

Οι επεμβάσεις/λογοκρισία του Λονδίνου για αφαίρεση λέξεων, παραγράφων από το αρχικό πόρισμα της Επιτροπής, που ενοχοποιούσαν τους Άγγλους για την εγκληματική τους πράξη, ήταν γνωστές στους δικηγόρους των Ελληνοκυπρίων; Aν ναι, γιατί δεν προέβησαν σε διαμαρτυρίες και ξεσκέπασμα της λογοκρισίας της οποίας έτυχε το αρχικό κείμενο του πορίσματος, όταν αυτό τελικά δόθηκε στη δημοσιότητα τον Δεκέμβριο του 1958; Όσον αφορά την παράγραφο 38, ίσως αυτή να μην τους ήταν γνωστή, όμως, η αφαίρεση της επί λέξει μαρτυρίας που έδωσε ο Συνταγματάρχης Redgrave θα πρέπει να τους ήταν γνωστή. Γιατί δεν διαμαρτυρήθηκαν όταν αυτή αφαιρέθηκε από το πόρισμα που δόθηκε τελικά στη δημοσιότητα;

Οι συγγενείς των θυμάτων είχαν δικαίωμα αποζημιώσεων

Γιατί οι δικηγόροι των συγγενών των θυμάτων και των τραυματισθέντων δεν απαίτησαν αποζημιώσεις εκ μέρους των πελατών τους; Οι αποικιοκράτες ήταν αποφασισμένοι να πληρώσουν «οικονομική βοήθεια» ως Ex Gratia Payments, αποφεύγοντας τη λέξη «αποζημίωση» (13 Δεκεμβρίου 1958). Εξ όσων φαίνεται καμία τέτοια αίτηση δεν λήφθηκε...

Στο πόρισμα τονίζεται ότι, πριν από τα γεγονότα της 12ης Ιουνίου, συγκεκριμένα από τις 7 Ιουνίου, είχαν ξεκινήσει ενδοκοινοτικές ταραχές και υπήρξαν πολλές περιπτώσεις τουρκικών επιθέσεων, ειδικά στη Λευκωσία, εναντίον της ελληνικής κοινότητας και κατά ελληνικών περιουσιών...

Πηγές:

- Ολόκληρο το κείμενο της έρευνας θα το βρείτε στην «Ελευθερία» Λονδίνου, σελ. 24, 16.6.2016, καθώς το αρχείο της «Σημερινής» δεν είναι προσβάσιμο για το 2008. Και στην ελλαδική ιστοσελίδα Ολυμπία.

- «Η σφαγή των Κοντεμενιωτών στις 12 Ιουνίου 1958»: http://www.eleftheria.co.uk/pdf/992016125344Eleftheria_846.pdf

- «Η σφαγή των Κοντεμενιωτών στις 12 Ιουνίου 1958 - Η 58χρονη συσκότιση της παρανομίας των Άγγλων», Ολυμπία, 12.6.2016: https://www.olympia.gr/613739/ellada/i-sfagi-ton-kontemenioton-stis-12-iounio/

- «…ΜΕ ΤΡΕΙΣ φωτογραφίες φρίκης στην 1η της σελίδα, προέβαλε την άλλη μέρα, 13.6.1958, τη σφαγή η ‘‘Χαραυγή’’ του τότε ΑΚΕΛ. Κι έγραφαν οι τίτλοι της: ‘‘Σ’ αυτές τις άμορφες μάζες μετατράπηκαν οι κάτοικοι Κοντεμένου που κατακρεουργήθηκαν από Τούρκους βανδάλους’’. ‘‘Ομαδικές σφαγές Ελλήνων από Τούρκους παρά το Κιόνελι με κύρια και καθαρή ευθύνη μελών των «δυνάμεων ασφαλείας»’’ (δηλαδή των Εγγλέζων)..», από άρθρο Λάζαρου Μαύρου, 12.6.2023: https://infognomonpolitics.gr/2023/06/san-simera-sfagi-kontemenioton-sto-kioneli-to-1958/

*Ερευνήτρια/δημοσιογράφος