«H Οικολογική κατάσταση της Λίμνης της Καστοριάς» Επιμέλεια Εισήγησης: Ζήσης Τζηκαλάγιας

Ι. Εισαγωγικό σημείωμα

Η λίμνη Ορεστιάδα της Καστοριάς είναι η μοναδική αστική λίμνη της Ελλάδας, καθώς αγκαλιάζει ολόγυρα τη χερσόνησο, στην οποία είναι... αναπτυγμένη η πόλη.

Είναι πανέμορφη η Καστοριά με τη λίμνη της! Είναι η λίμνη και η πόλη είναι αμφιθεατρικά χτισμένη στη χερσόνησο που μπαίνει μέσα στη λίμνη.

Είναι ένα υψηλής σπουδαιότητας οικοσύστημα, που με τις διάφορες δράσεις υποστήριξης της παρουσίας της άγριας ζωής, αλλά και τις ιδιαίτερες πολιτισμικές και άλλες οικονομικές δραστηριότητες -αγροτικές, τουριστικές, περιβαλλοντικές- συνθέτουν ένα μοναδικό περιβάλλον, μαζί με τη λίμνη.

ΙΙ. «Ορεστιάδα», η κατ’ εξοχήν αστική λίμνη της Ελλάδας αγκαλιάζει την βυζαντινή Καστοριά, μια πόλη με τεράστιο πολιτισμικό και ιστορικό πλούτο.

i. Η Αξία της λίμνης της Καστοριάς

Η λίμνη ανήκει στο δίκτυο Natura 2000. Η λεκάνη απορροής, της λίμνης της Καστοριάς, έχει έκταση 256 τετραγωνικά χιλιόμετρα και η επιφάνεια της 28 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Θεωρείται μια λίμνη καυστική με τεκτονική προέλευση, είναι ρηχή με το μέγιστο βάθος της να μην ξεπερνά τα 10 μέτρα και έχει σχήμα νεφροειδές ή πεταλοειδές.

Λεκάνη απορροής και λίμνη συνδέονται συγκροτώντας ένα λειτουργικό σύστημα με αλληλοσχετιζόμενα βιολογικά, φυσικοχημικά στοιχεία, διαμορφώμενα από τις φυσικές συνθήκες της περιοχής και από την ανθρώπινη δραστηριότητα.

O λιμναίος οικισμός, ο προϊστορικός λιμναίος οικισμός, Δισπηλιό, το επίνειο της Καστοριάς-χρονολογείται από το 5.000 π.χ.- είναι ο παλαιότερος οικισμός που έχει αποτυπωθεί στην Ευρώπη. Επίσης, υπάρχει σπήλαιο, πλήρως εξοπλισμένο, η λεγόμενη Σπηλιά του Δράκου, υπάρχει μουσείο κέρινων ομοιωμάτων και αυτά όλα είναι σε αστικές δραστηριότητες πάνω στη λίμνη.

Η πόλη της Καστοριάς είναι μια κατεξοχήν βυζαντινή πόλη με τεράστιο απόθεμα πολιτιστικό και ιστορικό,βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων. Από το 1988 η πόλη θεωρείται από την UNESCO παγκόσμιο σπουδαίο μνημείο πολιτισμικής κληρονομιάς. Έχει 73 εκκλησίες -30 είναι βυζαντινές, οι άλλες μεταβυζαντινές-. Έχει δεκάδες αρχοντικά!Διαθέτει βυζαντινό μουσείο-από τα καλύτερα στον κόσμο-και λαογραφικό.

Επιπρόσθετα, φιλοξενεί περισσότερα από 240 είδη πουλιών, πολλά εκ των οποίων είναι σπάνια, ενώ διαθέτει ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα παραλίμνια δάση της Ευρώπης. Παράλληλα με τα ιδιαίτερα σημαντικά οικολογικά χαρακτηριστικά της, η οικονομική, πολιτισμική, κλιματική, αντιπλημμυρική, εκπαιδευτική και επιστημονική αξία της λίμνης είναι αδιαμφισβήτητη.

 

iii. Σύντομη αναδρομή. Επιστημονική έρευνα- Διαπιστώσεις.

Η ουσιαστική υποβάθμιση της ποιότητας των νερών αρχίζει να φαίνεται από τις δεκαετίες του 1960 και του 1970,λόγω της αύξησης του πληθυσμού στην πόλη και εξάπλωσης των καλλιεργειών στη λεκάνη απορροής. Η απόρριψη των αστικών λυμάτων στη λίμνη, η αυξανόμενη χρήση απορρυπαντικών, αλλά και η συνεχής αύξηση της χρήσης λιπασμάτων στις παραλίμνιες καλλιέργειες προκάλεσαν τη σταθερή εμφάνιση φαινομένων άνθισης του νερού ή αλλιώς εκρήξεων φυτοπλαγκτού που υποβαθμίζουν την ποιότητα των νερών της λίμνης και προσδίδουν μια πολύ άσχημη εικόνα στον υγρότοπο.

Στη δεκαετία του 1980 παρατηρήθηκε εμπλουτισμός της λίμνης με ξενικά είδη ψαριών που επέφερε δραματικές αλλαγές στον ιχθυοπληθυσμό της. Το φαινόμενο της άνθισης του νερού και της θολερότητας συνεχίστηκε εντεινόμενο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Όμως, με τη δημιουργία του κεντρικού αποχετευτικού συστήματος της πόληςκαι μέσα από μια διεργασία «αυτοκάθαρσης» των νερών, η ποιότητάτους βελτιώθηκε.

Η κυανοβακτηριακή άνθιση στη λίμνη της Καστοριάς, το 2015,σηματοδότησε εφεξής την έναρξη εφαρμογών οικολογικών εργαλείων αποκατάστασης-βιοχειρισμώναπό ερευνητές του ΑΠΘ. Εφαρμόστηκε η μέθοδος flashing-απότομη απομάκρυνση/αφαίρεση ποσοτήτων νερού της λίμνης σε τακτά χρονικά διαστήματα με κριτήριο τα εκάστοτε επίπεδα βιομάζας επικινδύνων ειδών κυανοβακτηρίων- και σταδιακά βελτιώθηκε σημαντικά η ποιότητα των νερών της λίμνης της Καστοριάς.

Τα έτη 2016-2018, δοκιμάστηκε με επιτυχία το οικολογικό εργαλείο  της ρύθμισης της στάθμης της λίμνης με θυροφράγματα  για την ανανέωση του νερού και την πρόκληση διαταραχής στην αύξηση των κυανοβακτηρίων. Αυξήθηκε η διαύγεια του νερού και η διείσδυση του φωτός έφτασε μέχρι τον πυθμένα.

 

iv. Υφιστάμενη Κατάσταση

Η Λίμνη της Καστοριάς έχει προσδιοριστεί, ως «ιδιαιτέρως τροποποιημένο υδάτινο σώμα», λόγω υδρομορφολογικών πιέσεων κι αλλοιώσεων βάση τα αποτελέσματα από το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης και με την εφαρμογή βιολογικών δεικτών, το λιμναίο υδατικό της οικοσύστημα χαρακτηρίζεται, σε μέτρια κατάσταση.

Από το 2016 και μετά, με σταθερά αυξανόμενη τη διαφάνεια των νερών της μέχρι και βάθος τεσσεράμισι μέτρων, η λίμνη της Καστοριάς φαίνεται να βρίσκεται στην καλύτερη φάση της συγκριτικά με τα τελευταία 60-70 χρόνια.

Η λίμνη διατηρεί, ακόμη, κυρίαρχα τα τοξικά κυανοβακτήρια, κατά τη θερμή περίοδο, καθώς η κλιματική αλλαγή επιτείνει την αύξησή τους.Η εικόνα των άφθονων υφυδατικών φυτών αποτελεί μεταβατική φάση της λίμνης προς την καλή κατάσταση.

 

v. Οικολογική κατάσταση των υδάτων κολύμβησης.

Μετά τη δεκαετία του ΄90, με τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισμού και την απομάκρυνση των αστικών λυμάτων η κατάσταση προοδευτικά βελτιωνόταν.Τα τελευταία χρόνια πάλι κολυμπά ο κόσμος.

Σήμερα, αρκετοί άνθρωποι κολυμπούν στη λίμνη. Όμως, υπάρχουν σημεία της λίμνης που έχουν καταληφθεί από ένα παχύ στρώμα φυτούπου μοιάζει με «κισσό», και δυσχεραίνει την κολύμβηση.

Η Καστοριά είχε πλούσια αθλητική δραστηριότητα, ήταν πρωταθλήτρια και πολυνίκης ιδιαίτερα στην κωπηλασία και συνεχίζει να είναι, να κάνει πρωταθλητισμό και να βγάζει υψηλού επιπέδου αθλητές. Συνεχίζονται οι αθλητικέςδραστηριότητες που πέρα από την κωπηλασία είναι η ιστιοπλοΐα και το  κανόε καγιάκ.

Τα προηγούμενα χρόνια, εθνικές ομάδες κωπηλασίας βορείων και ανατολικών χωρών προπονούνταν στη λίμνη της Καστοριάς, τους χειμωνιάτικους μήνες που παγώνουν οι λίμνες και τα ποτάμια στις χώρες τους. Όχι, όμως, φέτος, εξαιτίας του «κισσού».

 

III. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Η Λίμνη της Καστοριάς είναι μια πανέμορφη αστική λίμνη με είδη οικοτόπων ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, με παραλίμνια δάση. Είναι ένα οικοσύστημα που προσφέρει πλήθος υπηρεσιών, τόσο στους κατοίκους όσο και στους επισκέπτες, ενώ, παράλληλα, υποστηρίζει την άγρια ζωή. Ως εκ τούτου, κρίνεται επιβαλλόμενο, ο σκοπός  βελτίωσης της κατάστασής της, να αποτελέσει προτεραιότητα όλων.

Η φύλαξη - προστασία της λίμνης, επιτάσσεται, δεδομένου πως έχουν καταγραφεί περιστατικά παραμονής στα ύδατά της διχτυών ή άλλων αλιευτικών υλικών, ενώ έχει διαπιστωθεί και  εγκλωβισμός πτηνών.

Οι παρεμβάσεις που δύνανται να πραγματωθούν στη λίμνη με σκοπό την ανάταξη του οικοσυστήματός της αφορούν δύο επίπεδα:

Η μία παρέμβαση έχει να κάνει με το «εντός» της λίμνης, και αναφορικά με αυτό έχει ήδη σημειωθεί η συνεισφορά του flashing -γρήγορη μετακίνηση υδάτινων ρευμάτων προς το θυρόφραγμα- που έλαβε χώρα, μετά το 2014.Άμεσο μέτρο, άμεση ανάγκη, είναι να συνεχιστεί η εφαρμογή της  μεθόδου αυτής, αλλά και επέκτασης των βιοχειρισμών για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας της λίμνης.

 Το γεγονός πως από το 1935 απορρέει η λίμνη, δηλαδή αδειάζειμε τις υπάρχουσες σιδερένιες πύλες και καταλήγει στο ποτάμι, είναι μείζονος σημασίας. Ο βυθός της λίμνης είναι σαν «βόμβα εν υπνώσει». Οι όποιες παρεμβάσεις -ανεύρεση βυθοκόρου προς αναρρόφηση του πολτού που υπάρχει στο βυθό της λίμνης, ή ακόμα και το κόψιμο των χόρτων-, θα πρέπει να γίνονται με τέτοιο τρόπο που να μην αναταράσσουν τον πυθμένα. 

Μεγάλη σημασία έχει η παρέμβαση που αφορά αυτά που καταλήγουν ή απολήγουν μέσα στη λίμνη. Το οικοσύστημα αυτό τις ισχυρότερες πιέσεις που δέχεται είναι των αστικών λυμάτων–δεν επιτεύχθηκε και 100% ο σκοπός του βιολογικού καθαρισμού-, αλλά, κυρίως, αυτές των φερτών υλικών, που έχουν και προϊόντα απόπλυσης από τα φυτοφάρμακα. Η παραλίμνια περιοχή της Καστοριάς αναπτύσσει έντονη μηλοκαλλιέργεια, από τις καλύτερες αποδοτικά ανά την επικράτεια.  Όμως, αυτή συνεπάγεται και το εξής δυσμενές παρεπόμενο. Εκεί, γύρω, υπάρχουν υδατοδεξαμενές, για να αποπλένονται τα βυτία, τα οποία ραντίζουν -και γίνονται αρκετά ραντίσματα, που απαιτεί η εν λόγω καλλιέργεια!-.

Στα μακροπρόθεσμα μέτρα πρέπει να δομηθεί ένα ιδιαίτερα γενναιόδωρο πρόγραμμα για τη μείωση της χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στις καλλιέργειες της λεκάνης απορροής, με στόχο τον περιορισμό των ρυπαντικών φορτίων που καταλήγουν στη λίμνη.

Από τη λίμνη της Καστοριάς, άλλωστε, γίνεται εκτεταμένη απόληψη για νερό άρδευσης. Η αντλούμενη ποσότητα νερού έχει μεγάλο όγκο.  Φιλοπεριβαλλοντικά έργα εκσυγχρονισμού αρδευτικών δικτύων (που αναπτύσσονται στη λεκάνη απορροής της λίμνης)με ανανεώσιμες πηγές ενέργειαςείναι στις άμεσες προτεραιότητες υλοποίησής τους.

Ένας μηχανισμός διακυβέρνησης ενωτικός και συντονισμένος, ικανός να αποφέρει πιο αγαστή συνεργασία μεταξύ των διαφορετικών φορέων διαχείρισης του νερού, καθώς ο κύκλος  του νερού δεν μπορεί να διασπάται κυβερνητικά, κρίνεται απαραίτητος προς επίτευξη των προσδοκώμενων στόχων.          Δεν πρέπει να βλέπει κανείς απομονωμένα τις πολιτικές ύδατος σε σχέση με τις άλλες πολιτικές που οδηγούν στη βιώσιμη ανάπτυξη και έχουν σχέση με την κυκλική οικονομία.

Άλλα προτεινόμενα προς εκτέλεση έργα,  είναι τα ακόλουθα:

Ø  η επέκταση του δικτύου των υφιστάμενων αγρομετεωρολογικών σταθμών και του τηλεμετρικού δικτύου της περιφερειακής ενότητας Καστοριάς,

Ø   η μελέτη του καθορισμού της βέλτιστης εποχικής στάθμης της λίμνης,

Ø  η βιοπαρακολούθηση, «βιοποικιλότητα», το σχέδιο διαχείρισης της υδρόβιας μακροφυτικής βλάστησης της λίμνης, με σκοπό τη συμβολή του στην αποκατάσταση του λιμναίου οικοσυστήματος,

Ø  η εκπόνηση ειδικής ιχθυολογικής μελέτης και εφαρμογής διαχειριστικών μέτρων αποκατάστασης της ιχθυοπανίδας, στη λογική της προστασίας του οικοσυστήματος και της στήριξης του εισοδήματος των επαγγελματιών αλιέων, αλλά και  στη ρύθμιση των θεμάτων ερασιτεχνικής αλιείας,

Ø  παροχή αρχιτεκτονικών υπηρεσιών για την ωρίμανση της οικολογικής ανάπλασης του παραλίμνιου μετώπου του υδροβιοτόπου της λίμνης.

Ενδεικτική δράση η αντιμετώπιση τηςυπερβλάστησηςτων καλαμιώνων της λίμνης της Καστοριάς, μέσα από την αξιοποίηση της εμπειρίας τουμοντέλου που αναπτύχθηκε στη μικρή λίμνη των Πρεσπών, όπου εκεί, αντιμετωπίστηκε με βόσκηση και νεροβούβαλους.

Επίσης, είναι αναγκαία η δρομολόγηση ερευνητικού προγράμματος για την πλήρη χαρτογράφηση και αποτύπωση του τροφικού πλέγματος της λίμνης. Τα δεδομένα που θα προκύψουνκαθιστούν δυνατή τη λήψη εμπεριστατωμένων αποφάσεων και την εφαρμογή αποτελεσματικών βιοχειρισμών, που θα βελτιώσουν περαιτέρω την κατάσταση των νερών της, ενώ θα μπορούσαν να λειτουργήσουν πιλοτικά για άλλες λίμνες της χώρας.

 

IV. Συμπεράσματα

Η αξία της Λίμνης της Καστοριάς διαφαίνεται αναμφισβήτητη. Η προαναφερθείσα σειρά προτάσεων, κατατέθηκε με μοναδικό γνώμονα, έχοντας ως εφαλτήριο το σεβασμό εν γένει στο περιβάλλον,  την αγάπη για τη λίμνη της Καστοριάς και το αστικό και περιαστικό περιβάλλον της, και την ανάδειξη της επιτακτικότητας λήψης μέτρων προστασίας αυτού του δυναμικού και πολυπρόσφορου οικοσυστήματος, προκειμένου να διασφαλιστεί η καθαρότητα και διατήρηση αυτής,  εν τω βάθει του χρόνου.

Εφόσον ληφθούν σοβαρά υπόψιν, αξιολογηθούν, υιοθετηθούν θα συμβάλλουν σημαντικά στη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής της Καστοριάς, καθώς θα αναδείξουν και θα προβάλλουν αυτό το μοναδικό φυσικό απόθεμα, οικοδομώντας νέες αναπτυξιακές δραστηριότητες.

Αδήριτη προκύπτει η ανάγκη ύπαρξης ενός ξεχωριστού φορέαπου θα διαχειριστεί με διακριτό τρόπο το τεράστιο φυσικό, περιβαλλοντικό, ιστορικό, μετεράστιο πλούτο πολιτισμικό και, πολλά υποσχόμενο, για την περαιτέρω ανάπτυξη του τόπου, αυτό μεγάλο κεφάλαιο και θα συμβάλλει καθοριστικά στην διάσωση του οικοσυστήματός του.

Η δημιουργία ενός ισχυρού,κεντρικά, φορέα, ΟΦΥΠΕΚΑ (οργανισμός για τη Φύση, το Περιβάλλον και την Κλιματική Αλλαγή),  στον οποίο θα ενσωματωθούν 36 υπάρχοντες φορείς,που όμως θα έχει παραρτήματα σε όλα τα σημεία όπου υπήρχαν μέχρι τώρα οι φορείς αυτοί, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής που βρίσκεται η λίμνη είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς θα δύναται να απορροφά υψηλούςπόρους-κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για την αποτελεσματική διαχείριση του προστατευόμενου βιότοπου, της βιοποικιλότητας της περιοχής, για να την αναδείξουν.

Ο κύριος Πρωθυπουργός, έχει επιδείξει, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αλλά και εμβάθυνση και εντρύφηση στα θέματα της προστασίας του περιβάλλοντος και, συνεπώς, είναι καθοριστικής σημασίας για τα τεκταινόμενα και τα όσα μέλλει γενέσθαι στο προσεχές μέλλον, αλλά και μακροπρόθεσμα, να λάβει γνώση επί του συγκεκριμένου ζητήματος, καθώς θα επιδείξει την δέουσα ευαισθησία και προσοχή, ενώ θα «προσυπογράψει» την μέριμνα τούτη και θα επικροτήσει την υιοθέτηση των δυναμικών παρεμβάσεων προς διασφάλιση αυτού του μοναδικού και ξεχωριστού περιβαλλοντικού «θησαυρού».

Η λίμνη της Καστοριάς έχει τη δυναμική κτήσης και διατήρησης οικολογικού πρόσημου. Σ’ αυτό μπορεί να συντελέσει και η οργάνωση Βιολογικών γεωργικοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων στις παραλίμνιες ζώνες.

Παραμένει και σήμερα υψηλή αναγκαιότητα να συνεχιστεί η εφαρμογή του εργαλείου οικολογικής ρύθμισης της στάθμης, με δεδομένο ότι θα υπάρχει δυνατότητα διοχέτευσης καθαρού νερού στη λίμνη, κατά την άνομβρη περίοδο που είναι μειωμένες ή μηδενικές οι εισροές νερού.

Οι δράσεις βελτίωσης της ποιότητας του νερού,προγράμματα ελέγχου των υδάτων κολύμβησης, δράσεις που σχετίζονται με  την αναψυχή, τον αγροτικό τομέα, την ανάπτυξη γενικότερα, καλό είναι να χαίρουν ευρείας αποδοχής και (υπο)στήριξης, αφού απώτερος σκοπός είναι ηαναβάθμιση της ποιότητας της λίμνης και του γύρω περιβάλλοντος.