Πέτρινο γεφύρι, και μάλιστα μεγάλο, βρισκόταν μέσα στα Γρεβενά, επικοινωνώντας την κυρίως πόλη με τις συνοικίες Σουλιό, Αλώνια και Βαρόσι. Γεφύρωνε τον Γρεβενίτη ποταμό (αλλιώς σήμερα και ρέμα της Κυρακαλής), που παρακάτω, δεχόμενος και τον Δοξανίτη (δεύτερος κλάδος του), δυναμώνει αρκετά. Δεν υπάρχει πια.
Πρώτος μας μίλησε για αυτό -οι ντόπιοι όπως είπαμε δεν είχαν μνήμη του- ο πανταχού παρών Ιωάννης Λαμπρίδης. Έγραφε ήδη από το 1880: «Εις μεν το τμήμα Βλαχ υπάγεται η μεταξύ των δύο συνοικιών της πόλεως Γρεβενών γέφυρα, ην έκτισεν ο εξ Αιγύπτου Οθωμανός Κουρμπέτας».[1] Ωστόσο, αν και ο Ζαγορίσιος ιατρός και ιστορικός δεν συμπεριλαμβάνει στις καταγραφές του ξύλινα γεφύρια, μέχρι πρόσφατα υπήρχε αμφιβολία μήπως επρόκειτο για τέτοια κατασκευή -πουθενά στη βιβλιογραφία περί Γρεβενών δεν συναντάται σχετική αναφορά. Ευτυχώς την απάντηση -απόλυτα τεκμηριωμένη- έδωσε πρόσφατα ο ντόπιος ερευνητής Αλέξανδρος Τζιόλας, αφού εντόπισε -έχει στην κατοχή του- φωτογραφία των αδερφών Μανάκια, περί το 1906, όπου σε γενική άποψη της πόλης διακρίνεται και η φιγούρα του γεφυριού. Μάλιστα, αν και συνιστά μακρινή λεπτομέρεια και δεν φαίνεται ολόκληρο, γίνεται εύκολα αντιληπτή η μορφή του
Το γεφύρι του Κουρμπέτα όπως φαίνεται, ως λεπτομέρεια, σε φωτογραφία των αδερφών Μανάκια
(συλλ. Αλέξανδρου Τζιόλα).
Πρόκειται λοιπόν για χαμηλό τρίτοξο γεφύρι, με κύρια στο μέσο του μεγάλη καμάρα και από μία λίγο μικρότερη προς την κάθε όχθη τού Γρεβενίτη. Πάνω, ο διαδρόμος διάβασης κορυφώνει ελαφρά, κατά το σύνηθες στο κέντρο του μεγάλου τόξου -μικρές οι κλίσεις. Τον προφυλάσσουν μικρά, μάλλον ξύλινα κάγκελα. Με αλλα λόγια έχουμε να κάνουμε με μια απόλυτα συμμετρική κατασκευή.
Εξ άλλου, δύο ακόμη, πρόσθετα στοιχεία επιβεβαιώνουν πως, πράγματι, μέσα στα Γρεβενά υπήρχε πέτρινο γεφύρι -αλλά και δεύτερο, ξύλινο, γεγονός που ενίσχυε τα έως τώρα ερωτηματικά μεγενθύνοντας τη σύγχιση. Τα στοιχεία αντλούνται από τα πρακτικά της .Μητρόπολης Γρεβενών…
Από τη μία εγγραφή -πρακτικά συνεδρίας 17ης Νοεμβρίου 1902 / μητροπολίτης Αγαθάγγελος- μαθαίνουμε πως μέσα στην πόλη υπήρχαν δύο γεφύρια. Διαβάζουμε με αφορμή το χτίσιμο εκκλησίας: «…επι τη βάσει του υπάρχοντος υψηλού φιρμανίου και τη αποδείξει των κατοίκων της πόλεως επι του υποδειχθέντος τόπου, ήτοι του κήπου του Μουράτ Ζέρβα επιτρέπεται η ανέγερσις της εκκλησίας μη υπάρχοντος ουδενός κωλύματος ή το της πυριτιδαποθήκης, πριν όμως υπογραφή ο εν λόγω μπασματάς να προσκληθή εν τω ινταρέ ο κάτοχος του τόπου Μουράτ Ζέρβας και ο Αρχιερεύς εξ ονόματος της Κονότητος έλθη εις διαπαραγμάτευσιν περί της αγοράς του εν λόγω κήπου προσφέρων από 40-60 λίρας, και εν τη αρνήσει αυτού ή τη υπερόγκω τιμή της πωλήσεως να γίνη μπασματάς επι του υποδειχθέντος γνωστού τόπου μεταξύ των δ ύ ο γ ε- φ υ ρ ώ ν».
Με την επόμενη, ενάμιση μήνα αργότερα, εγγραφή -συνεδρία 2ας Ιανουαρίου 1903- γνωρίζουμε πως το ένα γεφύρι ήταν πέτρινο. Με αφορμή τώρα την ανέγερση μαγαζιών, διαβάζουμε: «Ανεγνώσθη έκθεσις … του επιτρόπου Γεωργίου Α. Μπούσιου περί ανεγέρσεως παραπηγμάτων δια τους κρεοπώλας της πόλεως Γρεβενών κατά μήκος του ποταμού και προς βορράν της λ ι θ ί ν η ς γ ε φ ύ ρ α ς επί του κοινοτικού κήπου, εκ της ανεγέρσεως των οποίων η μεν δαπάνη έσται ελαχίστη το δε ετήσιον εισόδημα σπουδαίον και ασφαλές και δη ανερχόμενον εις 20 λίρας…».
Τώρα, ως προς τον χρόνο χτισίματος του γεφυριού δεν διαθέτουμε κάποια γραπτή πηγή να μας διαφωτίζει και, άρα, μόνο σε εικασίες μπορούμε να προχωρήσουμε, ωστόσο ενδιαφέρουσες. Κατ’ αρχή, στην αναφορά που ακούσαμε του Λαμπρίδη δεν δίνεται χρόνος κατασκευής -κάτι που το συνηθίζει αλλού-, πράγμα που σημαίνει πως και τότε, το 1880, πληροφορίες σχετικές δεν σώζονταν και μάλλον το γεφύρι “φεύγει” πιο πίσω από τον 19ο αιώνα. Σε αυτό, όχι απλά συνηγορεί, προκαλεί ενδιαφέρουσα έκπληξη, ένα πολύτιμο στοιχείο που μας γνωστοποιεί στις μέρες μας ο συλλέκτης φωτογραφικού υλικού για την περιοχή Βαγγέλης Νικόπουλος. Στο τελευταίο βιβλίο του παραθέτει μια ζωγραφική απεικόνηση συνοικίας των Γρεβενών, όπου σε πρώτο πλάνο “ποζάρει” το γεφύρι.[5] Πρόκειται για αποτύπωση τοιχογραφίας που υπήρχε στην οικία Σίμου -στη συνοικία Βαρόσι- για την οποία ο Νικόπουλος διευκρινίζει: «Το πιο σημαντικό όμως και αξιομνημόνευτο ντοκουμέντο, αναφορικά με την πόλη των Γρεβενών, ήταν αποτυπωμένο σε έναν τοίχο του δωματίου υποδοχής. Εκεί υπήρχε μια τοιχογραφία που αναπαριστούσε την πόλη κατά την Οθωμανική περίοδο και στην οποία διακρινόταν το πετρόκτιστο γεφύρι στον ποταμό Γρεβενίτη, πλαισιωμένο από στρατιωτικά φυλάκια και φυλασσόμενο από Οθωμανούς οπλίτες. Η συγκεκριμένη τοιχογραφία υπήρξε μοναδική και η αποτύπωσή της διασώθηκε και φυλάσσεται στην αρχιτεκτονική συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου (Μέγαρο Παλαιάς Βουλής) στην Αθήνα. Στην τοιχογραφική απεικόνιση της οθωμανοκρατούμενης πόλης καταγράφονταν επίσης πολλές οικίες, μιναρέδες, αλλά και χριστιανικά κτίσματα όπως αυτά του ναού του Αγίου Γεωργίου και της Ιεράς Μητρόπολης στη συνοικία Βαρόσι. Ο Δημήτριος Μωρέτης αποτύπωσε τη συγκεκριμένη τοιχογραφία με την τεχνική της υδατογραφίας σε χαρτί διαστάσεων 1.14 Χ 1.00 μ. στις 10 Σεπτεμβρίου 1937, σύμφωνα με την επιγραφή που φέρει».
(συλλ. Βαγγέλη Νικόπουλου).
Εμείς, με τη σειρά μας σχολιάζοντας, δικαιούμαστε να πούμε πως το εικονιζόμενο εδώ γεφύρι, μορφολογικά, δεν έχει καμία σχέση με εκείνο της φωτογραφίας των Μανάκια, κάτι βέβαια που χρήζει σχολιασμού. Στην τοιχογραφία φαίνεται τετράτοξο με ίσα ανοίγματα -αντί τρίτοξο- και, αναπάντεχα, με έναν επίπεδο και πλατύ διάδρομο διάβασης, δηλαδή κάθε άλλο παρά λαϊκής τεχνοτροπίας. Φυσικό λοιπόν να αναρωτηθεί κάποιος μήπως πρόκειται για “καλλιτεχνική αδεία” απεικόνιση ή για τυχόν προγενέστερο γεφύρι, δεδομένου πως η οικία Σίμου ήταν αρκετά παλιά -τουλάχιστον 250 χρόνων.
Θεωρούμε, σχεδόν με σιγουριά, πως συμβαίνει το πρώτο. Ήταν σύνηθες στα τότε αρχοντικά, της Καστοριάς και της Σιάτιστας για παράδειγμα, οι καλοί οντάδες τους να στολίζονται με αναπαραστάσεις πόλεων -Κωνσταντινούπολη, Βιέννη κ.λπ.- που πολύ απείχαν από την πραγματικότητα. Αν και εδώ ζωγραφίζονται τα Γρεβενά, η πόλη δηλαδή στην οποία ανήκει η οικία Σίμου, η συνήθεια φαίνεται να εξακολουθεί, Γιατί, να το πούμε, δεν επρόκειτο για αδυναμία ρεαλιστικής απόδοσης των τότε ζωγράφων, αλλά για συνειδητή επιλογή φανταστικής απεικόνισης με πάντα διακοσμητικό χαρακτήρα. Κατά τον Κίτσο Μακρή, που τον απασχόλησε γενικότερα το θέμα, «… έχουμε μπροστά μας έργα φαντασίας. Δεν πρόκειται για πιστές απεικονήσεις των πόλεων αυτών αλλά για ελεύθερες δημιουργίες, βασισμένες βέβαια, σε μερικά χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα».
Αλλά, όπως δεν γνωρίζουμε τον χρόνο κατασκευής του γεφυριού, έτσι παραμένει άγνωστος και ο χρόνος κατάρρευσής του. Έχει γραφτεί πως ανατινάχτηκε στον τελευταίο πόλεμο, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο πως πρόκειται για το γεφύρι μας. Πάντως στη φωτογραφία της κηδείας του μητροπολίτη Αιμιλιανού (1911), πίσω από τον κόσμο διακρίνονται τα μικρά προστατευτικά ξύλινα κάγκελα του Κουρμπέτα και, άρα, εξακολουθεί να υφίσταται. Όμως, οι αρχές πέτρινου τόξου που διακρίνονται σήμερα κάτω από τη τσιμεντένια γέφυρα πρέπει να ανήκουν σε μεταγενέστερο γεφύρι που θα λειτούργησε στο μεσοπόλεμο και που αυτό θα βομβαρδίστηκε στον πόλεμο -αντικαταστάθηκε από ξύλινο κι αργότερα από τσιμεντένιο.
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “e-ΔΙΑΥΛΟΣ”,
τχ. 11 / Νοέμβριος 2018
σελίδες: 38-42.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου