Biennale Arte di Venezia '24

του Γεώργιου Τσίπη

Foreigners Everywhere

Η Biennale Arte di Venezia (Έκθεση Τέχνης της Βενετίας) διεξάγεται από το 1895 μέχρι και σήμερα, ανά δύο χρόνια. Σε αυτήν συμμετέχουν... εθνικά περίπτερα απ' όλο τον κόσμο. Η φετινή, 60ή διοργάνωση, θα διαρκέσει από τον Απρίλιο μέχρι τον Νοέμβριο του 2024, ενώ αναμένεται να την επισκεφθούν κατά μέσο όρο 500.000 θεατές, από όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Η έκθεση διακρίνεται συμβατικά και οργανωτικά σε τρία μέρη, τον κεντρικό πυρήνα, που λαμβάνει χώρα σε δύο τοπόσημα της πόλης, το Giardini και το Arsenale, τα εθνικά περίπτερα (κάθε κράτος είναι υπεύθυνο για το κόστος κατασκευής, συντήρησης και προγραμματισμού του περιπτέρου του), και τέλος μια σειρά από ανεξάρτητα οργανωμένες αλλά επίσημα εγκεκριμένες παράλληλες εκθέσεις και καλλιτεχνικές δράσεις, τα Collateral Events. Στην πόλη, βέβαια, συμβαίνουν κατά την διάρκεια της Biennale πολλές άλλες εκδηλώσεις, που όμως δεν σχετίζονται απαραίτητα με το κεντρικό θέμα της επίσημης διοργάνωσης. Η φετινή έκθεση περιλαμβάνει επίσης τρεις Ιστορικούς Πυρήνες (Nucleo Storicos), δύο αφιερωμένους στην παγκόσμια πρωτοπορία, με τίτλο «Πορτραίτα» και «Αφαίρεση», καθώς και έναν στην Ιταλική καλλιτεχνική διασπορά του 20ού αιώνα. Η Biennale απονέμει τρία βραβεία χωρίς χρηματικό έπαθλο, δύο Χρυσά και ένα Ασημένιο Λιοντάρι.

Ο Οργανισμός που διαχειρίζεται την Biennale, του οποίου πρόεδρος σήμερα είναι ο δημοσιογράφος Pietrangelo Buttafuoco, επιλέγει κάθε φορά έναν νέο καλλιτεχνικό διευθυντή και επιμελητή της συνολικής εικαστικής ταυτότητας της έκθεσης. Για την 60ή Biennale επιλέχθηκε ο Adriano Pedrosa, διευθυντής του Μουσείου Τέχνης του São Paulo της Βραζιλίας. Ο Pedrosa επέλεξε ως κεντρικό θέμα μια ταυτοτική έννοια, την έννοια του ξένου, υπό τον τίτλο «Foreigners Everywhere». Ο τίτλος προέρχεται από μια σειρά έργων της Claire Fontaine, μιας ομάδας εννοιολογικών καλλιτεχνών που δημιουργήθηκε στο Παρίσι το 2004 και εδρεύει στο Παλέρμο από το 2018 (στην Ελλάδα η Claire Fontaine έχει εκθέσει στην αίθουσα τέχνης «Helena Papadopoulos»). Τα συγκεκριμένα έργα είναι γλυπτά σε νέον, σε διάφορα χρώματα, που αποδίδουν σε πολλές γλώσσες την έκφραση «Foreigners Everywhere». Την φράση αυτή η Claire Fontaine την έχει δανειστεί, με την σειρά της, από το όνομα μιας συλλογικότητας από το Τορίνο, τους Stranieri Ovunque, που στις αρχές της δεκαετίας του 2000 τάχθηκαν κατά της ξενοφοβίας στην Ιταλία (η Ιταλία γνώρισε τεράστιες μεταναστευτικές αφίξεις, με κορύφωση την δεκαετία του '90). Μέχρι σήμερα, το έργο έχει μεταφραστεί σε 53 γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων πολλών αυτόχθονων γλωσσών.

H 60ή Biennale είναι έντονα κοινωνικοπολιτική. Θα λέγαμε, άλλωστε, ότι προφανώς και δεν θα μπορούσαν τόσοι και τόσοι καλλιτέχνες (πάνω από 300) να ξεφύγουν από την εικαστική έστω ενασχόλησή τους με την παγκόσμια μεταναστευτική κρίση, τις αμφιλεγόμενες εξελίξεις στην τεχνολογία, που σαρώνουν δεκάδες πτυχές του παγκοσμιοποιημένου σύγχρονου κόσμου, αλλά και τόσα άλλα μικρά ή μεγάλα θέματα της καθημερινής ζωής. Σε όλη την έκθεση υπάρχει μια έμφαση στα έργα από ύφασμα και ένα ευρύτερο ενδιαφέρον για την χειροτεχνία και την παράδοση, τεχνικές και έννοιες που κατά καιρούς θεωρούνταν ξένες στο ευρύτερο πεδίο των σύγχρονων εικαστικών τεχνών. Επίσης, πολλοί καλλιτέχνες επικεντρώνονται φέτος στην οικογένεια. Διαφαίνεται έτσι έντονα μια ανάγκη αναστοχασμού πάνω σε ένα σύνολο αρχών και αξιών, από την άλλη όμως υπάρχει πάντα η κριτική στο ποιός είναι αυτός που ορίζει, κάθε φορά, το νόημα συγκεκριμένων εννοιών τις οποίες διαπραγματευόμαστε. Σε τί χρησιμεύει για παράδειγμα η έννοια «queer» και πόσο αντισυμβατικό μπορεί να είναι κάποιο «queer» άτομο, όταν η ΛΟΑΤΚΙ ορολογία έχει γίνει αναπόσπαστο τμήμα του κατεστημένου πολιτικού λόγου; Το θετικό με τις σοβαρές εκθέσεις τέχνης είναι ότι ανοίγουν αυτούς τους ορίζοντες σκέψης, κάτι που εν συγκρίσει δεν κατάφερε να κάνει ποτέ η Eurovision, παρά το γεγονός ότι την παρακολουθούν κάθε χρόνο περίπου 300 εκατομμύρια τηλεθεατές. 

Δυστυχώς, η Ελλάδα φαίνεται να μην συμμετέχει ουσιαστικά σε μια τέτοια συζήτηση, παρά το διεθνές ενδιαφέρον που προσέλκυσε η ελληνική πολιτική σκηνή και τέχνη, κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Ένα ενδιαφέρον ερώτημα στον χώρο της τεχνοκριτικής είναι το ποιοί τελικά επωφελήθηκαν από αυτό το ενδιαφέρον, σε βάθος χρόνου, αλλά και πώς μια χώρα-έμβλημα των πολιτικών λιτότητας απουσιάζει εντελώς από την συμβολή της τέχνης στον διάλογο για τις εξελίξεις στο σήμερα, ιδίως αυτές στον νότο (που μάλιστα την αφορούν άμεσα). Η Ελλάδα δεν είναι πλέον ικανή να αναδείξει νέους καλλιτέχνες με διεθνή εικαστική γλώσσα, ούτε και σε θέση να συμπράξει με καλλιτεχνικά ρεύματα και σχολές σκέψης με παγκόσμιο αποτύπωμα.

Η ελληνική συμμετοχή

Η χώρα μας εκπροσωπείται στην 60ή Biennale της Βενετίας με το συλλογικό έργο «Ξηρόμερο/Dryland». Ο φορέας που επιλέγει και διαχειρίζεται την ελληνική εκπροσώπηση είναι το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), ενώ η χρηματοδότηση προέρχεται κατά βάση από τον κρατικό προϋπολογισμό. To έργο αποτυπώνει την σχέση των ανθρώπων με την γη και την μουσική, καθώς είναι εμπνευσμένο από θρυλικά πανηγύρια της Αιτωλοακαρνανίας. Κεντρικό στοιχείο της εικαστικής εγκατάστασης αποτελεί ένα αγροτικό μηχάνημα άρδευσης, το οποίο συντονίζει σε πραγματικό χρόνο τον ήχο, την κινούμενη εικόνα και το φωτιστικό της περιβάλλον. Από αυτό το κεντρικό σημείο, που παραπέμπει στην πλατεία του χωριού, αρχίζει η εξερεύνηση της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα στο οικοσύστημα, όπου και συντελείται το ελληνικό πανηγύρι, από το κέντρο δηλαδή ενός επαρχιακού οικισμού έως τις παρυφές του γεωργικού τοπίου που τον περιβάλλουν. 

Το ταξίδι που οδήγησε στην δημιουργία αυτού του έργου ξεκίνησε πριν μερικά χρόνια, όταν ο δημιουργός διαμεσικών έργων και συνθέτης, Θανάσης Δεληγιάννης, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λάρισα και ζει πλέον εκτός Ελλάδας, καθώς και ο Γιάννης Μιχαλόπουλος, μελετητής της πολιτιστικής ανάπτυξης της ελληνικής περιφέρειας και του δημοτικού τραγουδιού, ξεκίνησαν μια κοινή έρευνα, παρακινημένοι από τις ερμηνείες της Κικής Μαργαρώνη. Η Μαργαρώνη υπήρξε λαϊκή ερμηνεύτρια με καταγωγή από το Ξηρόμερο. Υπηρέτησε το δημοτικό τραγούδι για 30 ολόκληρα χρόνια, συμπράττοντας συχνά με τον δεξιοτέχνη του κλαρίνου, Βαγγέλη Σούκα. Κάπως έτσι γεννήθηκε το project «Margaroni Residency» του Onassis Culture (Ίδρυμα «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης»), το οποίο επιχείρησε να αποκωδικοποιήσει όχι μόνο την μουσική και το τραγούδι των προηγούμενων δεκαετιών, αλλά και όλες τις πτυχές της ζωής στην ύπαιθρο της ελληνικής επαρχίας, με αφετηρία το Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας. 

Στα ταξίδια και τις έρευνές τους κατέγραψαν ήχους, εικόνες, μαρτυρίες, στοιχεία σχετικά με την ζωή, την ψυχαγωγία, τις γεωργικές εργασίες, την διαχείριση των φυσικών πόρων, τις ανθρώπινες σχέσεις, την θέση και τον ρόλο της γυναίκας. Όλα αυτά τα αποτύπωσαν σε ένα εικαστικό σύμπαν που ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του θεατή–επισκέπτη, ο οποίος μάλιστα καλείται να συμμετάσχει ενεργά σε αυτό, να ακολουθήσει τη ροή του και να γίνει αναπόσπαστο κομμάτι του, σε έναν ιδιότυπο, διαρκή διάλογο μεταξύ παράστασης και πραγματικότητας. Το διαμεσικό, συλλογικό έργο, που στηρίχθηκε όπως προαναφέρθηκε στην σύλληψη των Θανάση Δεληγιάννη και Γιάννη Μιχαλόπουλου, ολοκληρώθηκε με τη συμβολή των Έλιας Καλογιάννη, Γιώργου Κυβερνήτη, Κώστα Χαϊκάλη και Φώτη Σαγώνα, ενώ η επιμέλεια είναι του Πάνου Γιαννικόπουλου. Η εκπροσώπηση τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Ξηρομέρου. Στο έργο, τέλος, επενδύθηκαν περισσότερα από 500.000 ευρώ (σύμφωνα με πληροφορίες της Καθημερινής).

pavilionofgreece2024.emst.gr

Αφρικανικές συμμετοχές και οι προοπτικές της διασποράς

Η 60ή Biennale της Βενετίας έδωσε την ευκαιρία όχι μόνο σε καλλιτέχνες που γεννήθηκαν και ζουν στην Αφρική, αλλά και σε καλλιτέχνες με καταγωγή από την Αφρική που ζουν στην Ευρώπη, αλλά και στην Αμερική, να παρουσιάσουν τα έργα τους και τον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο, με τα μάτια ενός ανθρώπου της διασποράς. Γαλλία, Ολλανδία, Βρετανία, Πορτογαλία και Καναδάς, επέλεξαν Αφρικανούς καλλιτέχνες για να εκπροσωπήσουν τις χώρες τους. Από την άλλη, οι χώρες της Αφρικής που συμμετέχουν φέτος, κάποιες από αυτές για πρώτη φορά, είναι το Benin, το Καμερούν, το Κονγκό, η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, η Ακτή Ελεφαντοστού, η Κένυα, η Νιγηρία, η Σενεγάλη, η Νότιος Αφρική, η Τανζανία, η Ουγκάντα και η Zimbabwe.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η οπτική του θέματος που επέλεξε το Καμερούν, υπό τον λατινικό τίτλο «Nemo propheta in patria» (Ουδείς προφήτης στον τόπο του). Εμπνευσμένο από το θέμα της Biennale, Foreigners Everywhere, το εκθεσιακό project διερευνά ένα κοινό θέμα σε όλες τις εποχές. Το λατινικό ρητό «Nemo propheta in patria» υπογραμμίζει την κοινή περίσταση όπου τα άτομα σπάνια λαμβάνουν αναγνώριση στην γενέτειρά τους (στην Ελλάδα το ξέρουμε αυτό πολύ καλά), αλλά μάλλον την βρίσκουν μεταξύ των ξένων. Σε αυτό το πλαίσιο, ένας τρόπον τινά «προφήτης» είναι απλώς κάποιος παρεξηγημένος από τους συγχρόνους του και συμπατριώτες του, λόγω της αποκλίνουσας φύσης του. Αυτό το άτομο ξεχωρίζει όχι απαραίτητα λόγω των ακραίων επιπέδων ταλέντου ή ιδιοφυΐας, αλλά για την ικανότητά του να «οραματίζεται», να αντιλαμβάνεται αυτά που παραβλέπουν οι άλλοι και να «προβλέπει» την αλλαγή, καθώς σκέφτεται αποκλίνοντας από τον μέσο όρο σκέψης. Κατά συνέπεια, αυτά τα άτομα αντιμετωπίζουν παρεξηγήσεις, διακρίσεις ή ακόμα και επιθέσεις, ιδιαίτερα εντός της εγγενούς κοινότητάς τους, όπου συνήθως αναμένεται συμμόρφωση με τους κανόνες της ομάδας, παρά απόκλιση από αυτούς. Έτσι, η έννοια του ξένου παίρνει εδώ μια πιο σύνθετη μορφή, αφού ο ξένος δεν είναι απαραίτητα κάποιος διαφορετικός στην εμφάνιση ή κάποιος που δεν γνωρίζουμε, αλλά ένας άνθρωπος που ενδεχομένως μιλάει την ίδια γλώσσα με την δική μας, σκέφτεται όμως διαφορετικά από εμάς. 

Υπάρχουν επίσης καλλιτέχνες που είναι λιγότερο εννοιολογικοί και περισσότεροι διεκδικητικοί, όπως η Ένωση Τέχνης των Εργατών Φυτειών του Κονγκό, οι «Cercle d'Art des Travailleurs de Plantation Congolaise» (CATPC). Η ομάδα αυτή παρουσιάζει φέτος ένα έργο βασισμένο στην δέσμευσή της για την αποκατάσταση της πρώην φυτείας φοινικελαίου της Unilever, στην Lusanga του Κονγκό, υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του Ολλανδού καλλιτέχνη Renzo Martens, ιδρυτή του Ινστιτούτου «Human Activities». Η Lusanga είναι σήμερα μια πόλη 15.000 κατοίκων που μετράει τις πληγές που άφησε πίσω της η Unilever, μετά την οριστική αποχώρησή της το 2009. Σύμφωνα με το Lampoon Magazine (το άρθρο υπογράφει η Ilaria Sponda), το 2022 εκδόθηκε το πρώτο NFT από τους υπεύθυνους του προγράμματος αποκατάστασης. Χρησιμοποιώντας τα NFTs ως εργαλεία για την αποαποικιοποίηση, η CATPC τόλμησε να εισέλθει στο χρηματιστήριο των ψηφιακών αγοραπωλησιών. Τώρα μετράει 306 NFTs που πωλήθηκαν και 306 εκτάρια εξαντλημένης γης φυτειών που επαναποκτήθηκαν από τους κατοίκους της περιοχής. Μέσω της ψηφιακής ιδιοκτησίας πάνω στην δική τους τέχνη, η ομάδα CATPC διεκδικεί πίσω την γη των προγόνων της, επενδύοντας στην αναφύτευση των δασών, την επαναφορά της βιοποικιλότητας, την αντιστάθμιση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και, τέλος, στην παροχή ενός ασφαλούς φυσικού και οικιστικού περιβάλλοντος στα μέλη της τοπικής κοινότητας.

Περίπτερο του Ισραήλ

Η αιματοχυσία στην Γάζα έχει τον δικό της αντίκτυπο στην Biennale Arte di Venezia. Μια συλλογικότητα ακτιβιστών, η «Art Not Genocide Alliance» (ANGA), ζητούσε τον αποκλεισμό του Ισραήλ από τη φετινή Biennale. Σε μια ανοιχτή επιστολή, οι ακτιβιστές επέκριναν το Ισραήλ για την στρατιωτική του δράση στη Λωρίδα της Γάζας, την οποία αποκαλούν γενοκτονία εναντίον των Παλαιστινίων (και πολύ σωστά, διότι περί αυτού πρόκειται). Η επιστολή καταδικάζει τα δύο μέτρα και δύο σταθμά των διοργανωτών της Biennale, σημειώνοντας ότι παρέμειναν σιωπηλοί για την κατάσταση στη Μέση Ανατολή, ενώ είχαν καταδικάσει την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022. Σύμφωνα με την ANGA, περισσότεροι από 23.750 άνθρωποι έχουν υπογράψει την πρόσκληση, συμπεριλαμβανομένης της Αμερικανίδας φωτογράφου και ακτιβίστριας, Nan Goldin. Η Biennale, ωστόσο, απέρριψε τις εκκλήσεις για τον αποκλεισμό του Ισραήλ από την Έκθεση. Παρ' όλα αυτά, προφανώς υπό την πίεση μεταξύ άλλων και της ANGA, οι πόρτες του ισραηλινού περιπτέρου θα παραμείνουν κλειστές για το 2024. Η καλλιτέχνιδα Ruth Patir, Ισραηλινή γεννημένη στις ΗΠΑ, ανακοίνωσε σε δήλωσή της ότι η έκθεση που εκπροσωπεί το Ισραήλ θα ανοίξει μόνο όταν -και αν- επιτευχθεί συμφωνία κατάπαυσης του πυρός και απελευθέρωσης ομήρων. 

Η ανακοίνωση αυτή, που παραμένει αναρτημένη στην είσοδο του περιπτέρου, είναι κατά την γνώμη μου διφορούμενη. Από την μία, φαίνεται ότι απευθύνει έκκληση για τερματισμό του πολέμου, ενώ την ίδια στιγμή υιοθετεί τον επίσημο όρο που έχει θέσει το Ισραήλ προκειμένου για την κατάπαυση του πυρός, δηλαδή την επιστροφή των ομήρων του. Εν τέλει, όλα δείχνουν ότι η Biennale έδωσε στην Ruth Patir και τους συνεργάτες της την δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν το περίπτερο, αν και κλειστό, για μια έμμεση προώθηση των θέσεων της κυβέρνησης του Ισραήλ και του ανθρωπιστικού εγκλήματος που συντελείται επί δεκαετίες στην Παλαιστίνη.

Τα πνευματικά δικαιώματα των έργων τέχνης που απεικονίζονται (εικόνες 1 και 3 κατά σειρά) ανήκουν στους δημιουργούς τους. Με την άδεια του Οργανισμού La Biennale di Venezia.

O κ. Γ. Τσίπης έχει διατελέσει αιρετός τοπικός σύμβουλος νέων του πρώην δήμου Αντιγονιδών